Lụa Vạn Phúc - Lụa tơ tằm

Biết nghề từ khi học “đồng ấu” (7 tuổi, lớp vỡ lòng), gây dựng nên cả một cơ nghiệp lớn nhất nhì làng Vạn Phúc, nhưng kể từ khi dựng lại nghề dệt lụa Vân, ông Mão “truyền” hẳn một cửa hàng, một cơ sở sản xuất lụa vào loại lớn nhất làng Vạn Phúc (Hà Đông, tỉnh Hà Tây) cho con cháu trông nom. Ông lui vào căn phòng chưa đến 10m2 bên cạnh, ngày ngày mải miết tìm cách phục chế các mẫu lụa cổ và truyền dạy cho những người cùng nghề.

Hành trình đi tìm lụa cổ

Cuối năm 2005, khi tròn 70 tuổi, cầm giấy chứng nhận “Nghệ nhân dân gian” do Hội Văn nghệ dân gian VN trao tặng, ông Mão rưng rưng vì thấy trách nhiệm mình lớn lao quá: “Nghề lụa vạn phúc đang khôi phục dần đấy, nhưng bọn trẻ lại chạy theo xu hướng thị trường mà quên đi lụa cổ. Thợ lụa giỏi đâu còn được mấy người, cả làng giờ mỗi mình nhà tôi dệt lụa Vân. Chỉ sợ cái còn thì ít, mà mất đi lại nhiều”.

Ông nhớ lại một buổi tối mùa đông năm 2000, một cuộc họp của những người cao tuổi làng lụa Vạn Phúc được nghệ nhân Triệu Văn Mão triệu tập. Cuộc họp ấy xoay quanh việc khôi phục làng lụa truyền thống như thế nào. “Chiếu Nga Sơn còn, gạch - gốm Bát Tràng sau khi suy đã lại thịnh, vải tơ Nam Định giờ xuất khẩu khắp châu Âu, châu Mỹ, chẳng lẽ lụa Hà Đông lại chịu cảnh mất còn. Phải làm gì đây để cứu lấy nghề của làng mình?”.

Ý kiến của ông Mão cũng là nỗi lo lắng của những người tham dự cuộc họp ấy về một làng nghề “vang bóng một thời” nay chỉ còn là dĩ vãng. “Không lo sao được khi cả làng lúc ấy chỉ còn vài ba nhà làm lụa, các nhà làm lụa và cả HTX sản xuất lụa Vạn Phúc đã biến thành xưởng dệt thảm... chùi chân!”, nghệ nhân Mão nhớ lại. Là người “nghề” nhất vì biết dệt lụa từ năm 7 tuổi, lại “con nhà tông” cha truyền con nối nên được mọi người tín nhiệm giao cho trọng trách khôi phục nghề lụa cổ bằng mọi giá, trước hết là tìm lại mẫu lụa cổ cho làng.

Một tháng sau cuộc họp ấy, ông Mão chuẩn bị tiền và sức để tiến hành những chuyến đi khắp nước. Ông đặt mục tiêu: tìm cho ra những mẫu lụa Vân chính tông của làng, dù còn một mẩu áo, một mảnh khăn cũng phải đem về cho bằng được. Những mẫu lụa cổ làng còn giữ được, ông Mão sưu tầm đã hết. Ông chuyển hướng đi xa hơn. Nghe tiếng một bà cụ trên Vĩnh Phúc còn giữ được một chiếc áo lụa được dệt theo kiểu “chồi Phùng” (một mẫu mà lụa cổ Hà Đông vẫn dệt), ông Mão tức tốc bắt xe khách lên xin.

Một lần khác, nghe tin Bảo tàng lịch sử VN tại TP.HCM có trưng bày long bào của vua Quang Trung được dệt bằng lụa, ông Mão vội vã nhảy tàu hỏa vào ngay để thuê thợ ảnh chụp lại mấy kiểu đem về. Rồi thêm nhiều chuyến ngược xuôi vào tận Đà Nẵng, Quảng Nam, Tây nguyên... Hết tiền, ông nhờ anh em bạn bè giúp đỡ. Hơn hai năm, ông Mão tìm được đã gần đầy đủ những mẫu lụa cổ của làng: lụa Vân triện thọ, lụa Vân quế hồng diệp hoa nhỏ, lụa Vân song hạc, lụa Vân tứ quí... Gia tài của ông đã gần khánh kiệt song ông vẫn tự hào: “Tiền hết, nhưng tôi đã tìm được kho báu cho làng”.

Giải thưởng lớn nhất

Cựu tổng thống Mỹ Bill Clinton khi thăm VN năm 2006 đã xem rất kỹ các sản phẩm lụa của nghệ nhân Triệu Văn Mão trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám (Hà Nội)

Thấy ông Mão tâm huyết, những người khác trong làng đang giữ bí quyết nghề lụa như ông Lê Văn Bằng, Nguyễn Xuân Dễ... cũng góp sức giúp ông Mão thiết kế và thử nghiệm dệt thành công nhiều loại lụa cổ. Ông mở xưởng, mở cửa hàng, khách ta, khách Tây đến nghìn nghịt. Nhiều người trong làng được ông truyền dạy nghề, nghề của làng từ đó được khôi phục, thêm những tiếng thơm cho lụa Hà Đông.

Từ 5-7 nhà làm lụa và có cửa hàng buôn bán lụa, bây giờ xã Vạn Phúc đã có hơn 100 hộ dân quay lại với nghề xưa và có khoảng 60 cửa hàng lụa lớn. Nhiều thanh niên trẻ đã đi theo nghề làng mà xây được nhà, mua được ôtô. Sở Du lịch Hà Tây cho biết Vạn Phúc đang trở thành điểm đến của khoảng 10.000 khách du lịch quốc tế và 100.000 khách du lịch nội địa đến tham quan, mua sắm tại làng nghề mỗi năm.

Làm nghề lụa từ nhỏ, lại là chân truyền của dòng họ lụa nổi tiếng Triệu Văn, song ông Mão khẳng định: nghề lụa không quá nhiều bí quyết như nghề khác. Người làng Vạn Phúc “bén hơi lụa” thì chỉ cần một năm là thành nghề, nhưng người nơi khác muốn học thì bí quyết duy nhất là kiên trì và chịu khó. Ông giảng giải: “Lụa Vân mềm mượt hơn lụa thường nhờ kỹ xảo nhà nghề. Làm lụa Vân thì bản thân người thợ phải có con mắt tinh đời chọn tơ đúng loại. Cái khó nhất là tất cả các công đoạn đều phải làm thủ công mà không được dệt bằng máy, đòi hỏi người thợ phải tinh mắt nhanh tay”.

Vừa tiếc nuối, vừa lo lắng, ông Mão nói: “Làng lụa đang dần được khôi phục thật đấy, nhưng lớp trẻ chạy theo xu hướng thị trường làm toàn lụa thường nên thợ giỏi chưa có nhiều”. Tại Lễ hội văn hóa các dân tộc Việt Nam năm 2005, độc chiêu làm lụa Vân của ông Mão đã được trao giải Quả cầu vàng và Tinh hoa Việt Nam. Festival Huế năm 2006 cũng đã chọn những bộ trang phục cung đình Huế mà ông Mão phục chế bằng độc chiêu lụa Vân để trưng bày, giới thiệu với khách quốc tế. Bảo tàng Hồ Chí Minh, Bảo tàng Dân tộc học... cũng trưng bày, sử dụng nhiều sản phẩm lụa của ông.

Ông đã có rất nhiều giải thưởng, chứng nhận, nhưng với ông, giải thưởng lớn nhất là những bí quyết dệt lụa cổ của làng đã được giữ lại, làng nghề đã tạm sống bằng nghề. Khách tấp nập, tiếng cửi dệt lách cách hằng ngày là phần thưởng lớn nhất mà ông Mão đang tận hưởng, nhất lại là khi ông “cũng chẳng biết sống được bao lâu nữa, thất thập cổ lai hi rồi”.